Goed nieuws: onze necrologie over Gorbatsjov is inmiddels af

Het was nooit Gorbatsjovs bedoeling geweest om het einde van het communisme in te luiden. Toen de vandaag overleden Sovjet-leider zijn beroemde perestrojka en glasnost afkondigde was het juist zijn bedoeling om het communisme te redden. De laatste leider van de Sovjet-Unie was dan ook vooral de man die een proces in gang had gezet dat al snel uit zijn handen glipte.

Michael Sergejevitsj Gorbatsjov (1932-2022) kwam uit een eenvoudige boerenfamilie. Meerdere familieleden kwamen om tijdens de Stalinistische hongersnoden, anderen werden opgepakt en gemarteld in de goelag. Gorbatsjov viel als kind al op om zijn intelligentie en maakte, eenmaal lid van de Communistische Partij, pijlsnel carriere. In 1979 werd hij lid van het Politbureau, zes jaar later tenslotte secretaris-generaal van de Communistische Partij. Hij was toen 53, voor Sovjet-begrippen een jonkie – zijn twee voorgangers waren ver in de zeventig en overleden al na een paar maanden in het ambt.

De Sovjet-Unie stond er in 1985 in alle gezichten slecht voor. De Sovjet-inmenging in Afghanistan was uitgelopen op een langzaam voortslepend bloedbad, de wapenwedloop met het westen was verloren en de centraal geleide Sovjet-economie bleek minder dan ooit in staat haar eigen ronkende claims waar te maken. ‘Wij doen alsof we werken, dan doen jullie alsof jullie betalen’ was het officiële motto van het hele Sovjet-blok. ‘Glasnost’ (openheid) en ‘perestrojka’ (hervorming) moesten daar een einde aan maken. Door de bevolking vrijheden toe te staan en de teugels te laten vieren zou het Sovjet-communisme een menselijker gezicht krijgen en het systeem gered kunnen worden. Dat het anders uitpakte had Gorbatsjov niet voorzien.

In het westen werd Gorbatsjov al snel populair. “Met deze man kan ik praten”, zou Reagan over hem gezegd hebben. Toen duidelijk werd dat Gorbatsjov de landen die decennialang onder het Sovjet-juk hadden gezwicht toestond hun ‘eigen weg naar het communisme’ te kiezen, viel het communistische blok als een kaartenhuis in elkaar. In Duitsland werd ‘Gorbi’ gevierd als de man die de hereniging mogelijk maakte en in 1990 won hij zelfs de Nobelprijs voor de vrede. In eigen huis was Gorbatsjov heel wat minder gevierd en het waren de ontwikkelingen daar die hem de das omdeden. Een staatsgreep van communistische hardliners in augustus 1991 mislukte vooral door ingrijpen van Boris Jeltsin, als leider van de Russische deelrepubliek op papier de ondergeschikte van Gorbatsjov. De daadwerkelijke opheffing van de Sovjet-Unie met kerstmis dat jaar was alleen nog maar een formaliteit.

Gorbatsjov wordt niet overal even positief herinnerd. In Litouwen en Azerbeidzjan liet hij protesten voor vrijheid en onafhankelijkheid met protest neerslaan. In Rusland is Gorbatsjov vooral de man die het Sovjet-imperium liet afbrokkelen, en daarmee de aanzet gaf voor de voor de gemiddelde Rus ellendige jaren 90.

Gorbatsjovs verhouding met Vladimir Poetin was lauw. De huidige Russische leider zal waarschijnlijk niet bij zijn begrafenis zijn.