‘Zonde van het geld, de tijd en de energie’. Dat is de opmerkelijke conclusie van het boek 1939-1945: zegen of gemiste kans? van Bert Bokhoven, hoogleraar 20e-eeuwse geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Bokhoven stelt hierin de vraag hoe nuttig 6 jaar oorlog op Europese en Aziatische bodem nu eigenlijk was. Door het toepassen van een utilitaristische benadering komt de wetenschapper tot een ‘multitunnelige tunnelvisie’ op deze belangrijke episode in de wereldgeschiedenis.
“Het utilitarisme is al bijna 64 jaar het ondergeschoven kindje in de discussie rond de periode ’39-’45”, aldus Bokhoven. “In feite is dit onbegrijpelijk. Het utilitarisme, dat elke menselijke handeling afweegt tegen het nut voor de gehele mensheid, moet toch dé aangewezen zienswijze zijn voor een dergelijke ingrijpende periode.” Bokhoven meent dat de Tweede Wereldoorlog wordt gekenmerkt door zijn nutteloosheid. “Veel doden, veel rommel, een op zijn gat liggende wereldeconomie en een IJzeren Gordijn als uiteindelijke troostprijs. Dank u wel, heren wereldleiders.”
Bokhovens op het utilitarisme gebaseerde visie op de oorlog wijkt in een aantal opzichten af van de moreel ethische. “Uiteraard schaar ik mij in ethisch opzicht achter het bekende verhaal, waarbij Hitler, Mussolini en Hirohito (de leiders van Duitsland, Italië en Japan – red.) de grote boemannen zijn. Gezien vanuit het utilitaristisch standpunt echter gaan Winston Churchill en Franklin Delano Roosevelt (regeringshoofden van Engeland en de V.S. – red.) evenmin vrijuit.” Volgens Bokhoven wordt zijn betoog ondersteund door harde feiten. “De Tweede Wereldoorlog begon niet met de inval van Duitsland in Polen. Hij begon met de oorlogsverklaring van Engeland aan Duitsland naar aanleiding daarvan. Dat vergeten mensen vaak.”
Bokhoven stelt in zijn boek dat Churchill zich met zijn oorlogsverklaring verlaagde tot een bedenkelijk niveau. “Als 20e-eeuws regeringsleider dien je je niet bezig te houden met middeleeuwse krijgsspelletjes. De man had zoveel meer talenten waarmee hij de mensheid van veel groter nut had kunnen zijn. Met zijn oorlogsverklaring begon de hele rataplan met de gevolgen die ons allen bekend zijn.”
Op de vraag hoe het beter had gekund vestigt Bokhoven de aandacht op het Duitsland van de jaren ‘30. “Hitler noch de rest van zijn staf waren bekend met de werken van John Stuart Mill, stamvader van het utilitarisme. Waren zij dit wel geweest, dan had men dit in het beleid kunnen doorvoeren.” Bokhoven betwijfelt derhalve of Europa wel zo slecht af was geweest met het leven in een Derde Rijk dat gebaseerd was op het utilitarisme van Mill. “Engeland zou er in dat geval niet over gepiekerd hebben Duitsland de oorlog te verklaren. En zeg nou zelf: leven in een samenleving waarin het algemene nut voor de mensheid voorop staat zou helemaal niet zo gek geweest zijn, toch? Maar nogmaals, het gaat hier om een utilitaristische utopie. Moreel ethisch gezien sta ik hier natuurlijk niet achter.”
Bokhoven is niet bang dat de publicatie van zijn boek hem binnen zijn beroepsgroep in een isolement zal plaatsen. “De rol van enfant terrible is mij op het lijf geschreven. Als achtjarige padvinder stelde ik al de rol van Baden Powell in het ontstaan van de scoutingbeweging ter discussie. Het kwam mij te staan op een extra corveebeurt en een schorsing voor het elfjeskamp. Maar ik ben er uitgekomen met een rugzak vol onslijtbare bagage.”
De auteur haalt hier een aantal personen en feiten door elkaar.
Churchill verklaarde de oorlog aan Chamberlain (met de beroemde woorden: “Listen carefully, I will say this only once.”)
Niemand verklaarde de oorlog aan Hitler, want die wist zelf toch altijd alles beter. (“Wenn das der Führer wüsste…”)
Intussen maakten de Japanners van de verwarring in Europa gebruik om China binnen te vallen.
… vooropgesteld dat er alleen verliezers zijn in/na een oorlog … maar zonder computer en mobieltje hadden ze de tweede poging nooit gewonnen … wordt dat bedoeld met utilitaristisch ? …
Hoe je ‘t ook wend of keert: WOII was uitermate nuttig, zowel vanuit economisch, ecologisch, en technologich oogpunt.
Niet alleen het uitdunnen van de menselijke bevolking is altijd en overal goed voor de natuur, maar de hoeveelheden kunstmest die in de oorlogsjaren jaren verspreid zijn (bijpodukt van het verschieten van kruit) moet niet onderschat worden.
Verder is het bewezen goed voor de diverse economiën geweest.
Hoe meer er vernietigd werd, hoe sterker een land of regio teruggekomen is.
Tenslotte constateer ik dat met name de oorlogsindustrie steeds weer een grote catalysator is voor technologische ontwikkelingen.
Maar het is en blijft wel sneu voor de slachtoffers en hun nabestaanden.
Ik zou eerder zeggen dat WOII te lang heeft geduurd, zijn doel voorbij geschoten zo gezegd. In de eerste oorlogsjaren is toch de industriële produktie enorm gegroeid in veel direkt (Duitsland, de Sovjet-Unie, Nederland) of indirekt (bijv. de Verenigde Staten al voordat ze zelf mee gingen doen (Roosevelt moet de voordelen hebben gezien van een meer betrokken houding)) betrokken landen. Ook het konstant vernietigen van elkaars oorlogsmaterieel hielp de vraag in stand houden en we mogen niet vergeten welke ongekende kansen de bouwwereld in die tijd werden geboden.
Alleen was op een gegeven moment de produktiekapasiteit van sommige deelnemende landen te zeer verstoord om nog aan de vraag te kunnen voldoen en was er te weinig bereidheid bij landen als de VS om ook aan de zogenaamde vijand te leveren, hier lag een groot niet gebruikt handelspotentieel.
Ook kunnen er vragen worden gesteld bij het vernietigen van zoveel arbeidskracht door Duitsland en in zekere zin ook de Sovjet-Unie. Deze mensen hadden ook nuttig ingezet kunnen worden in de groeiende oorlogsindustrie. Deze verspilling van arbeidspotentieel kende haar hoogtepunt in de laatste oorlogsjaren.
Achteraf zou ik zeggen: zo’n beetje in 1943 was ‘t mooi geweest en hadden ze er een punt achter moeten zetten, maar ja, politici hè…
Precies, mijn beste Jan Tuijp! Dat is dan ook de reden, dat het utilitaristisme al is ingehaald door het futilitaristisme. Er zijn stromingen, die stellen, dat door intelligent met de zaken om te gaan tot onvermoede verbeteringen gekomen kan worden. Zij noemen zich IQtilitarististen. In mijn visie zijn zij echter revisionisten.
Hm. Vanuit utilitaristisch oogpunt kunnen we toch niet stellen dat de koude oorlog (een rechtstreeks gevolg van WOII) niet ontzettend nuttig is geweest? Ik denk dan aan de wapenwedloop en de ‘Spacerace’, waarvan de benodigde technologie onvermijdelijk doorsijpelde in de maatschappij.
Eigenlijk lijkt het me erg moeilijk, zo niet onmogelijk, om de geschiedenis vanuit een utilitaristisch oogpunt te bekijken. Een waardebepaling is altijd relatief en gebaseerd op vergelijking. Een utilitaristische waardebepaling kan alleen totstandkomen door een fase van de geschiedenis naast een alternatief te plaatsen. Dit is echter intrinsiek onmogelijk omdat dat alternatief nooit heeft plaatsgevonden en de honderduizendend miljoenen variabelen onmogelijk zijn door te berekenen. Je bent dus altijd (waargebeurde) geschiedenis aan het vergelijken met beredeneerde fantasie. Aan dergelijke vergelijkingen ontleende oordelen lijken mij nogal inhoudsloos.
@Haes: dat gedoe over en met zinloos geweld is zóóó passé! Als er in die zin iets moet worden aangepakt, is het wel een geweldloos gezin!
Natuurlijk is er plaats voor het futilitarisme. Ik zou zelfs willen zeggen: méér kleefsnoepjes en minder volle zinnen! Wat wij ons brommen én van je Hopsasa!
@Onkie Monkie. Volstrekt zinloos deze opmerking. Hij valt dus in dezelfde categorie als zinloos geweld en dient met veel zinvol geweld te worden afgestraft.
Teneinde de naam Onkie Monkie in de geschiedenisboeken te krijgen als de stamvader van een filosofische stroming, introduceer ik hier het futilitarisme. Deze stroming keurt alleen menselijke handelingen goed die geen enkel doel dienen en derhalve volkomen nutteloos zijn.
Critici zouden kunnen opmerken dat de introductie van het futilitarisme op zich dus een doel dient, maar och, een kniesoor die daarop let.
@Piet Hein: Fruittella en utilitarisme? Hmmm, een paar apart, mag ik wel zeggen. Ik sluit me aan bij jouw standpunt over de relevantie van deze kleefchemicalienbom ten opzichte van WOII. Ik brom u allen: WOII is alleen maar memorabel vanwege zijn pathetisch aandoende volstrekte irrelevantie ervan ten opzichte van de ganze rest en met name de kleefsnoepjesindustrie.
Ik wil niet bedreigend overkomen, maar… Wat is het ulitaristische gehalte van mensen zoals Bokhoven? En wat is het ulitaristische voordeel van eliminatie van dergelijke figuren (ik denk dan aan Bokhoven, Wilders, Verdonk …) uit onze samenleving?
Vanuit het utilitaristische oogpunt is de uitvinding van de Fruitella relevanter dan WO II, maar daar hoor je niemand over.
@Jaapie: Nou, wat dan? Wie HET weet mag ‘HET’ zeggen!
@onkie monkie (3): Eea hangt weer af van het algehele nut van het absurdisme voor de mensheid in de meest algemene betekenis van het woord met daaraan toegevoegd een wilde cocktailsgewijze kakafonie aan vraagstukken welke het grootste geluk voor het grootste aantal utilitaristen bewerkstelligen. Zo is er altijd iets wat je verlangt en is het niet de wiet, dan is het wel de drank of zo, het spookt maar in je hoofd.
“De Tweede Wereldoorlog begon niet met de inval van Duitsland in Polen. Hij begon met de oorlogsverklaring van Engeland aan Duitsland naar aanleiding daarvan. Dat vergeten mensen vaak.”
Oh, ik dacht eerder met het financieren van Hitler door Prescott Bush, en het feit dat Boeing vliegtuigen produceerde voor de Luftwaffe en Ford tanks voor de Wehrmacht…
Het utilistaripsistische wereldbeeld zoals De Speld dat uit probeert te d(r)agen, verhoudt zich tot Bert Bokhovens hierboven geschetste theoretisch model als een middelgrote raffinaderij tot een reageerbuisje. Denk aan hamsters, veel hamsters.
Als moraal op een tweede plaats komt……
Hoe zit het eigenlijk met het utilitaristische gehalte van De Speld? Is jullie nut voor de gehele mensheid eigenlijk al eens geanalyseerd?
Gaat dit stuk over utilitaristisme?
Dank, Tante Harry! Het was idd een zwaar weekend; beide oogstrelend mooie dagen moeten werken en dan tijdens het werk moeten vernemen, dat Sparta notabene op Volendams KUNSTgras ‘aan de Dijk’ werd gezet is om de drommel niet makkelijk.
Vanuit utilitaristisch oogpunt is Bokhoven’s visie waterdicht. Het feit dat De Speld er een artikel aan wijdt, leidt tot de onontkoombare conclusie dat het utilitarisme zelf synoniem is met absurdisme.
Bus Showfeur heeft zeker een zwaar weekend gehad
Volgens mij wordt het nut van W.O.II zwaar onderschat. De huidige problematiek, van overbevolking, crisis en werkloosheid zou vele malen erger zijn geweest, mochten de slachtoffers (en hun nazaten!) niet zijn gevallen. Begrijp mij niet verkeerd, ik zou mij niet schuldig willen maken aan het plegen van genocide. Maar, genocide, éénmaal gepleegd, zou nog vele malen erger zijn, als we de positieve kant ervan zouden wegpoetsen. De selectie is wellicht niet geheel natuurlijk, maar wel degelijk. Staat tot nut van de menschheid in het algemeen.